Türkiye’de ilk film gösterimi ne zaman ve nerede yapıldı?
Önceleri Türkiye’de ilk film gösteriminin 12 Aralık 1896’da İstanbul’da, Galatasaray’daki Sponeck birahanesinde, sinemanın 1895’te Fransa’daki icadı ve 28 Aralık 1895’te halka açık ilk gösteriminden bir yıl sonra yapıldığı, Türkiye’de sinema tarihi konusunda araştırma yapanlar arasında kabul görüyordu. En ciddi çalışmaların başında gelen Ali Özuyar Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1922) kitabında[1] bunu belirtirken bir gazeteye verilen ilanda ‘Canlı fotoğraflar’ gösterileceğini öğreniyoruz. Gösterimin, sanıldığı gibi uzun yıllar İstanbul’da fotoğrafçılık malzemesi sattığı dükkândan sinema işletmeciliğine kadar yaptığı işlerle film izlemeyi sevdirmek için çaba harcayan Sigmund Weinberg tarafından değil (bu konuda tarihe karışmış olan Sponeck birahanesinin girişine İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından konan bir levhada, gösterimin 1876’da yani sinemanın icadından 19 yıl önce gerçekleştiği belirtiliyor!), sonradan uzunca bir süre, çeşitli mekânlarda bu işi yapacak olan orta halli Fransız ressamı Henri Delavallée tarafından yapıldığı da kesinlik kazanıyor.
İlk gösterimle ilgili sorular arasında haklı olarak hangi filmlerin gösterildiği, hangi projeksiyon aygıtının kullanıldığı ve İstanbul’dan önce ilk gösterimin İzmir’de yapılmış olduğu tartışması da var.
İlk gösterimde hangi filmlerin gösterildiği konusu Sponeck’teki gösterimi babasıyla izlemiş olan Ercüment Ekrem Talu’nun tanıklığına dayanıyor. Erken sinemanın belki de en önemli mitosu olan ‘Trenin gara girişi’nin nasıl bir kargaşaya neden olduğunu Talu’nun 46 yıl sonraki anlatısından okuyoruz[2]. Yıllar boyunca bu filmin bir Lumière filmi olduğu sinema tarihimizle ilgili kitaplarda yer aldı. Oysa Sponeck birahanesinde gösterilen film Georges Méliès’in 1896’da çektiği ‘Arrivée d’un train (gare de Joinville)’ dir (Bir trenin Joinville garına girişi). Lumière’in ‘Arrivée d’un train à La Ciotat’ (Bir trenin La Ciotat garına girişi) filmi ise Lumière kataloğunun 623 numaralı kaydı olarak filmin 1897’de çevrildiğinin tartışılmaz kanıtıdır ve 12 Aralık 1896’da Sponeck’te gösterilmiş olması olanaksızdır. Kaldı ki Lumière Kardeşler 1897 yılının ikinci yarısına kadar filmlerinin kendilerinden başka kişiler tarafından gösterilmelerine izin vermedikleri de bilinmektedir.
Bu örnek ilk gösterimde Lumière Kardeşler’in değil Georges Méliès’in filmlerinin gösterildiği konusunda yeterince inandırıcıdır.
Sponeck’teki ilk gösterimde kullanılan gösterim aygıtı konusu da uzun süre tartışılmıştır. Mademki sinemayı 1895’te Lumière Kardeşler icat etmiştir, Sponeck’te kullanılan gösterim aygıtı da onların ünlü Cinématographe’ı olmalıydı! Oysa Lumière’ler Cinématographe’ı kendilerinden başka kimseye kullandırmamışlardı (Lumière Kardeşler’in babaları Antoine Lumière’in makineyi satın almak isteyen Georges Méliès’i geri çevirdiği ünlü bir anekdottur). Cinématographe’ın tekniği o kadar basitti ki kısa zamanda başta Edison’un Vitascope’u olmak üzere ona rakip olacak olan başka aygıtlar piyasaya sürülmüştü. Sponeck’teki gösterimi yapan Henri Delavallée işte bu Vitascope’u kullanmıştı.
Son olarak Türkiye’de ilk gösterimin İstanbul’da değil İzmir’de yapıldığı konusuna değinelim. Hemen belirtelim ki, sinema iki kente aynı hafta içinde girme nezaketinde bulunmuştu. İzmir’de çıkan Ahenk gazetesi, Efdal Sevinçli’nin belirttiği gibi[3] 10 Aralık 1896 tarihli sayısında “Frenk mahallesindeki Apollon salonunda, her akşam, saat beşten altıya kadar hareketli cisimlerin resimlerini almak gibi oldukça eğlenceli ve izlemeye değer oyunların gösterildiğini” yazarak İstanbul’dan iki veya üç gün önce İzmir izleyicilerinin sinemayla tanıştığını aktarmıştı.
Ne yazık ki İstanbul ya da İzmir’de olsun hangi filmlerin gösterildiklerini kesinlikle bilmiyoruz. Tanıklar gördüklerini anlatmakla yetindiklerinden bu açıklamalardan yola çıkarak Lumière ve Méliès kataloglarından filmlerin özgün adlarını araştırmanın ilginç bir çalışma oluşturacağına kuşku yok.
Jak Şalom
[1] Ali Özuyar, Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1922), Yapı Kredi Yayınları, 2017 İstanbul
[2] Ercüment Ekrem Talu, İstanbul’da İlk Sinema ve İlk Gramofon, Perde-Sahne, Sayı 7, 15 Ekim 1943
[3] Efdal Sevinçli, Sinemanın tarihinde İzmir, https://kentyasam.com.tr/wp/?s=sinemanın+tarihinde+İzmir, 25 Eylül 2021
Turkish